لپیداری یا تراش سنگ یکی از شاخه های هنری است که به دلایل ظرافت بالای کار تنها بروی سنگها یی باابعاد کوچک قابل اجرا است. تراش سنگ درکل شامل چهار شیوه اصلی است که عبارتند از چرخشی (Tumbling) گنبدی (Cabcohon) چند وجهی (Faceting) و حکاکی (Carving) است. این چهار شیوه اصلی به علاوه چند روش دیگر سوار کردن سنگها از جمله الگوهای موزائیک مانند که به آن شیوه منبت کاری نیز اطلاق می شود ، روش تراش مکعبی و غیره از جمله روشهای اصلی تراش سنگ می باشد.
چرخشی (Tumbling)
این روش یکی از ساده ترین شیوه های تراش سنگ است. در این روش سنگهای سخت در یک محیط بسته گردانی در مجاورت ساینده های متعددی قرار گرفته و با سرعت زیاد تحت سایش قرار میگیرد این پورسه به کررات تحت سایش ساینده های متفاوتی در مراحل متعدد انجام می پذیرد تا نتیجه پلیش نهایی بدست آید.
این پروسه چیزی شبیه به سائیدگی متناوبی است که در بستر رودخانه و سواحل به مرور زمان صورت می پذیرد. با این تفاوت که میزان صیقلی شدن سطوح در روش چرخشی بسیار بیشتر و سریعتر است.
گنبدی (Cabcohon)
این روش تراش را می توان متداولترین شیوه تراش سنگ به حساب آورد. در این شیوه سطح بالایی سنگ به صورت صاف و گنبدی شکل و زیر آن مسطح است که نمونه های شناخته شدتر این شیوه تراش را می توان در سنگهای عقیق و فیروزه مشاهده کرد. این دسته از سنگها بسته به بستری که از آن کنده می شود متفاوتند.
چندوجهی (Faceting)
این شیوه برش بالاترین میزان کاربری را دارد که سبب می گردد برای تراشندگان این روش منفعت قابل توجهی را به همراه آورد. تراشه انواع الماس بارزترین نمونه و این شیوه تراشکاری است در این روش سطوح هندسی صاف متعددی در کنار هم در کلیه سطوح سنگ ایجاد می گردد که عمدتاٌ تکرار شکست گیهای سطوح در بخش بالایی بسیار بیشتر است.
یکی از اصلی ترین دلایل متداول بودن این شیوه تراش نمایش و بروز بیشتر درخشندگی سنگ است بدین جهت که وجود سطوح متعدد در بخش بالایی سنگ بازتاب نور را به چشم بیننده چندین برابر کرده و سبب جلب نظر بینندگان به دلیل درخشندگی بالای سنگ گردد. البته این درخشندگی را نباید با پراکندگی و با رقه های چند رنگی که به آنی از چشم می گذرد اشتباه گرفت این درخشش در سنگ های تراش نخورده هم وجود دارد.
حکاکی (Carving)
اجرای این شیوه یکی از مشکل ترین روش های تراش سنگ است و تعداد افراد اندکی به صورت حرفه ای توان اجرای این شیوه تراش را دارند. برای دستیابی به تخصص به در این شیوه می بایست شامه هندای هوشمند داشت زیرا این شیوه حکاکی بر خلاف حکاکی بروی چوب و فلزات محدودیتهای بسیاری دارد که تراشکار باید با ریزبین هنری و توانایی بالا در تشخیص ویژگی های سنگ مورد تراش به هدف خود دستیابد.
گاهاً می توان دو شیوه تراش را در کنار هم مشاهده کرد به عنوان مثال ترکیب دو شیوه حکاکی بروی سطح و گنبدی زیر سنگ و بر عکس صورت می پذیرد.
طراحی برخی از تراش حکاکی صرفاً برای استفاده در قطعه جواهر نیست بلکه فقط جنبه تزئینی دارد و با عنوان سنگهای حکاکی تک دسته بندی می شوند. انواع متفاوتی و بیشماری از حکاکی وجود دارد که یکی از شناخته شده ترین انواع آن بر روی سطح صدف دریایی و یا بر عقیق است.
قسمتهای مختلف سنگ های تراش خورده
در هر دو شیوه تراش گنبدی و چندوجهی بخش بالایی تاج نام دارد، پهن ترین بخش سنگ که مبَیّن محیط آن است حلقه یا کمربند نامیده می شود که اگر از کناره ها به آن نظر کنیم معمولاً بخش بسیار باریک و ظریفی است. بخش زیرین هم خیمه یا کلاه فرنگی نامیده می شود، سطوح هندسی تراشه دو شیوه چند وجهی، در اندازه های متفاوتی هستند که به آنها صورت یا (Face) گفته می شود و بزرگترین آنها صورت اصلی نامیده می شود که اگر در سطح بالا باشد تاج اصلی و اگر در قسمت زرین سنگ قرار داشته باشد خیمه اصلی نامیده می شود در قسمت بالایی صورت اصلی و افقی قرار دارد که مانند پنجره ای قسمت های داخلی سنگ را در برابر دیدگان به نمایش می گذرند، به این قسمت سطح بیرونی به اصطلاح سطح یا صورت میزی می گویند.
همجوار بخش حلقه یا کمربند در سطوح جانبی سنگ بخشی است با نام وجوه شکسته که دلیل برش این وجوه پراکندن بیشتر نور و خلق درخشش دو چندان است. البته وجوه شکسته هم در بخش بالایی یعنی تاج و هم در بخش پائینی یعنی خیمه وجود دارند از وجوه یا صورتهای که در بخش بالایی قرار دارند، آنها که در کنار سطح میزی هستند معروف به صورتهای ستاره ای هستند که در کنار سایر وجوه سطح بالایی کنترل میزان دخول و خروج نور را از سنگ به عمده دارند.
اشکال مختلف سنگ های تراش خورده
سنگهایی که به صورت تفننی و تجملی برش می خورد در زمرهٔ شیوه های برش استاندارد نمی گنجند. اشکال استاندارد در تراش وجوه سنگ عبارتند از گرد، مربع، مستطیل و البته مستطیلی که گوشه های آن صاف شده باشد که معروف به برش زمردی است. شکل بیضی در تراش سطوح از اشکال تجملی به شمار می آید که برش این تراش از نوع بیضی نیز مشکل تر و زمانبرتر است.
مارکیز شکل کشیده و باریکی است که کناره های آن انحنای کمی دارد و در انتها ، بسیار باریک شده و به صورت نقطه ای در می آید.
مدل بالشتی در واقع تقریباً همان برش مربع یا مستطیلی است که چهار گوشه آن دارای انحنااست و شکلی شبیه به بالشت دارد.
مدل سپر شیوه ای از تراش است که کناره ها و گوشه های آن به صورت متقارن تراش داده می شود ولی نوک و انتهای آن نا متقارن اند.
سایر اشکال تجملی شامل لوزی، متوازی الاضلاع، مثلث و غیره است.
شیوه های تراش وجوه یا صورت سنگ
در واقع دو شیوه اولیه تراش وجوه سنگ دارد. اگر به یک طرح برلیان دقت کنید وجوهی به صورت سه گوش و لوزی شکل یا بادبادک مانند خواهید دید این شیوه تراش به شیوه برش برلیانی ومعروف است استپ کات (برش پلکانی) شیوه ای از تراش است که وجوه مستطیلی شکل به صورت پله ای یکی سوار بر دیگری در کنار هم قرار داده می شوند ، برش زمردی از نمونه های معمول استپ کات است.
این شیوه ها گاهاً به صورت ترکیبی نیز به کاربرده می شود یکی از این شیوه های ترکیبی برش سیلون است که سطح زیرین یا خیمه آن به شیوه استپ کات برش خورده و سطح روئین آن یعنی تاج سنگ به روش برلیان ، این روش یکی از شیوه های بسیار کهن است که امروزه هنوز در کشورهایی همچون سریلانکا کاربردی دارد. البته تحقیقاتی که اخیراً از طریق کامپیوتر در مورد شیوه های تراش صورت گرفته ثابت کرده که روش معکوس شیوه سیلون یعنی خیمه برلیانی و تاج استپ کات بهترین نوع برش برلیان است.
یک شیوه دیگر برش شیوه باریون است که اولین بار توسط یک تراشنده سنگ آفریقای جنوبیایی با نام سیل واترمیر انجام گرفت.
این متد روشی است که دارای سطح زرین یا خیمه گرد و سطح روئین یا تاج تراش خورده است که معمولاً صورتها یا وجوهش با روش های تجملی تراش خورده که در برخی اوقات نیز شیوه قرارگرفتن صورتها به روش استپ کات انجام می گیرد. در شیوه ای که سطح زیرین یا خیمه آن گرد است درمقایسه با سایر شیوه ها معمولاً درخشش بهتر و منظم تری دارد. روشی که سنگ سطح بالایی یا تاج صورت دار و سطح زیرین یا خیمه صاف دارد به برش رُز معروف است. ممکن است به صورت بسیار پراکنده و جزئی سنگ هایی با تراش متفاوت مثلاً تاج گنبدی و گرد و خیمه تراش خورده و چند وجهی دیده شود که این روشهای تراش از شیوه های استاندارد و متداول به حساب نمی آید