سنگ های فرم گرفته از سنگ های سیاه ، سبز و غیره تشکیل می شود .
این سنگ ها بعد از این که از کوه جدا شدند به وسیله کارگر سنگ تراش به شکل چند ضلعی ها ی نامنظم در پای کار ردیف می شوند و روی آن ها را با چکش سنگ تراشی چکش کاری می نمایند و برای نماسازی در دیوارها یا دیوارهای محافظ در ویلاها استفاده می کنند .
تمام این سنگ ها را مکعب شکل می کنند و ضخامت رگی آن ها را به یک کلفتی می رسانند که بتوان راحت روی کار گذاشت و سرعت عمل بیشتر شود.
سنگ های دست تراش
سنگ های دست تراش سنگ هایی هستند که رگه کمتری دارند و اگر رگه ای هم در سنگ وجود دارد نباید از نوع خاکی باشد چون درسنگ رگه های زیادی وجود دارد . اما رگه خاکی باعث شکستن سنگ می شود .
سنگ ها را پس از این که از کوه جدا کرده اند ( سنگ خام ) در کارگاه سنگ تراشی فرم می دهند و طول وعرض آن را به شکل منظم در می آورند و روی آن را اول چکش کاری و بعد تیشه کاری می نمایند ( چکش سنگ تراشی به نام کلنگ سنگ تراشی معروف است دوسرآن مانند کلنگ ولی کوتاه است . در وسط کلنگ دسته ای تعبیه شده که بتوان آن را در دست گرفته و به کار مشغول شد .
تیشه سنگ تراشی که روی سنگ را معمولاً با آن می تراشند ، مانند تیشه کاشی تراشی است با این تفاوت که دو لبه تیشه مانند شانه دندانه ای است که جای شانه های تیشه روی سنگ باقی می ماند . این تیشه ها در دونوع ساخته شده است که جای شانه های تیشه روی سنگ باقی می ماند . این تیشه ها در دونوع ساخته شده است ؛ تیشه شانه ای دنده درشت و تیشه شانه ای دنده ریز .
پشت سنگ را ریشه دار می سازند ( محلی که در کار قرارمی گیرد ) . سنگ هایی که با دست تراشیده می شود چند نوع است : سنگ تیشه ای – سنگ بادبر – سنگ بادبر کلنگی و سنگ بادبرلبه صاف .
سنگ تیشه ای
در کارگاه سنگ تراشی سنگ را طوری می تراشند که یک روی آن صاف و با تیشه سنگ تراشی تیشه شده است . زاویه های آن کاملاً قائمه می باشد که بتوان در روی کار به راحتی از آن استفاده نمود . این سنگ را در ازاره بناها و مسنی وزیر دیوارها در نماسازی تزیینی به کار می برند .
ریسمان ِ کار را به اندازه ارتفاع سنگ در محل کار ، تراز می بندیم ، بعد ملات را به قدر کافی در محل ریخته ، پهن می کنیم . سنگ را درجای خود گذاشته ، آن را شاقول می نماییم . اطراف سنگ را با لاشه های کوچک سنگ و یا تکه های آجر و ملات ماسه و سیمان ، محکم می کنیم .
پس از این که ردیف اول سنگ کاری به همین نحو عمل شد ، پشت کار را با آجر و با مصالح دیگر مطابق دلخواه عمل می نماییم تا با سطح سنگ همرو شود . برای ردیف دوم مطابق ردیف اول عمل می کنیم . درز این سنگ ها معمولاً از پنج میلی متر تجاوز نمی کند و پس ازنصب با ملات ماسه و سیمان آن را بندکشی می کنند . ملات نصب سنگ ها ماسه و سیمان یا باتارد است .
سنگ بادبُرسنگ بادبر با زاویه های قائمه و مکعب شکل بوده ، ولی اندازه های آن باهم برابر نیست . روی آن را تراش نمی دهند و به شکل قلوه ای است ( به همان طریق که از کوه بریده شده ) فقط درزسنگ ها برای نصب درکار مشخص شده است .
طریقه عمل :
ریسمان کار را روی کار می بندیم و سنگ کاری را شروع می نماییم . چون درسنگ بادبر تمام سنگ های مکعب شکل به یک اندازه نیستند سنگ اول را نصب و بقیه سنگ ها را باید درمحل کار جاسازی و هرکدام را با تناسب و موقعیت جایی که دارند در محل خود نصب نماییم .
سنگ بادبُر کلنگی
سنگ بادبُر کلنگی مانند سنگ بادبُر معمولی است و تنها تفاوتی که آن ها دارند این است که نمای آن را به جای قلوه ای با لکنگ سنگ تراشی ، تراش داده اند ، طریقه نصب آن باسنگ بادبُرتفاوتی ندارد.
سنگ بادبُر لبه دارسنگ بادبُر لبه دار عبارت است از سنگ بادبُر معمولی ، ولی اطراف آن را که درز سنگ ها قراردارد یک چفت به اندازه 5 /1 تا 2 سانتی متر تراش داده و بقیه سنگ را به شکل اولیه تراشیده یا نتراشیده ( طبیعی ) نصب می کنند . طریقه عمل با سنگ های فوق فرقی ندارد .
سنگ های دست تراش را برای اطراف حوض ، قرنیز روی دیوار و جاهای دیگر ساختمان به کار می برند . هرکدام از این تراش ها به نامی معروف است .
سنگ لب شتری
لبه سنگ را گِرد می کنند که به نام سنگ لب شتری معروف است .
سنگ سینه کبوتری بیشتر برای حوض های قدیمی که مانند بشقاب یا کاسه ساخته می شدند به کار می رفت ، در این گونه سنگ ها ، بیرون سنگ را مانند سینه کبوتر گرد می ساختند .
سنگ قاشقی
لبه سنگ را مانند داخل قاشق خالی می کنند . بیشتر این سنگ را در حوض ها و یا لبه ایوان ها به خاقانی معروف است استفاده می کردند . نام های دیگری مانند الماس تراش ، فتیله ای ، چفت دار و غیره مانند اسامی که در گچ کاری معروف بود در سنگ تراش هم معروف است .
سنگ پلاک
سنگ پلاک معمولاً در نماسازی مورد استفاده قرار می گیرد . سنگ را ازکوه به شکل تکه های بزرگ جداکرده به کارخانه حمل می نمایند . تکه های بزرگ سنگ را روی ریل های مخصوص ، جاسازی کرده و اطراف آن را برای بی حرکت ماندن با گچ محکم می کنند تا دستگاه برش بتواند به راحتی کار خود را انجام دهد .
سنگ پلاک را اگر در اندازه های معینی یعنی طول و عرض مشخص به کاربرند سنگ حکمی می گویند و اگر عرض سنگ به یک اندازه باشد و طول آن اندازه ای نداشته باشد ، این سنگ را به عرض مشخص و طول آزاد و اگر طول و عرض در اندازه های متفاوت باشد موزائیک می نامند . سنگ های حکمی را می توان در نما و فرش کف و سنگ موزاییک را در بعضی از کف سازی فضاهای آزاد استفاده کرد .
پس از این که کار ارّه تمام شد پلاک های بریده شده سنگ را زیر ماشین ساب قرارداده و آن را صیقلی می کنند . باارّه مخصوص به هر اندازه که لازم باشد اطراف سنگ را می برند و به محل نصب حمل می نمایند . اگر ضخامت پلاک های سنگ از پنج سانتی متر تجاوز کند آن را قلوه بُر می گویند ، یعنی از صورت پلاک خارج شده است .
طریقه عمل :
چون پشت پلاک های سنگ صاف است و امکان جداشدن آن از ملات پشت آن وجود دارد برای بهتر چسبیدن ، پشت سنگ پلاک را تکه هایی از سنگ با چسب سنگ می چسبانند و بعد روی کار نصب می کنند یا این که پشت سنگ را سوراخ هایی نموده و داخل سوراخ ها را میله هایی فلزی به نام اسکوب قرار داده و سرمیله ها را داخل ملات پشت سنگ یا بین ملات آجر کاری جاسازی می کنند .
میله های اسکوب به چند طریق ساخته می شود . میله های یک شاخه ای که در بعضی از آن ها دو سرمیله به یک طرف خم شده مانند اسکوب های نجاری و دربعضی از آن ها بر عکس هم خم شده اند . هر دونوع آن در موقع نصب داخل ملات و سنگ قرار می گیرد و فرقی ندارد .
بعضی از این اسکوب ها دو شاخه ای هستند که دوشاخه آن را می توان در وسط دو سنگ قرار داد و هر شاخه آن را در یکی از سنگ ها نصب نمود . به طور کلی چون محل جایگزینی این اسکوب ها را در سنگ باید سوراخ نمود ، امکان شکستن ضخامت لبه سنک بین ملات و اسکوب وجود دارد .
این اسکوب گذاری درتمام دنیا معمول است ، ولی درایران برای محکم بودن سنگ روکار ، یا به طریق تکه های سنگ که پشت سنگ پلاک با چسب می چسبانند عمل می کنند یا این که دوسرسنگ پلاک را با اره شکاف داده شیاری در وسط ضخامت سنگ ، درعرض سنگ به عمق 2 سانتی متر در دوسرنگ ایجاد می کنند و بعد سیم هایی که ضخامت آن تقریباً دومیلی متر یا کمتراست به اطراف آن پیچیده و درپشت سنگ سیم ها را به هم چرخ می دهند که به شکل کلاف تابیده نازک درآید و ملات ماسه و سیمان را پشت سنگ می ریزند .
سیم ها داخل ملات مانده و دوسرسنگ را مهار می کند . این طریق از تمام طرق گفته شده بهتر است ، چون محل اتکاء سنگ بیشتر بوده و بهتر می تواند سنگینی سنگ را تحمل نموده و مقاومت کند .
طریقه نصب سنگ پلاک
سنگ پلاک را در محل خود قرارداده ، پس از شاقول کردن و تراز کردن اطراف آن را با گچ محکم می کنند و پشت آن را دوغاب عسلی ماسه و سیمان می ریزند . البته پشت سنگ را یک مرتبه نباید دوغاب ریزی کرد چون مقدار زیاد دوغاب به سنگ فشار آورده و گچ های اطراف سنگ نمی تواند مقاومت کندو از فشار سنگ جلوگیری نماید در نتیجه خراب می شوند .
برای دفعه اول به مقدار ارتفاع پشت سنگ را دوغاب می ریزند، پس از خودگیری اولیه دوغاب سیمان ، برای بار دوم دیگر را دوغاب ریزی می کنند ، عمل دوغاب ریزی به همین طریق الی آخر انجام می شود .
پس از 24 ساعت که دوغاب سیمان خودگیری خود را خوب انجام داد گچ های روی سنگ را تمیز می کنند و درزهای بین سنگ را بندکشی می نمایند ، سنگ های پلاک را پهلوی یکدیگر می چسبانند و برای بندکشی ، با مخلوط پودر سنگ و سیمان و آب ، دوغاب عسلی ساخته و با گونی روی درزسنگ ها می مالند و با کارتک بندها را پُرکرده و روی آن را گونی می کشند تا تمیز شود .
سنگ های پلاک را که پهلوی یکدیگر می چسبانند در اصطلاح درز چسب می گویند .
این روکارها از انواع مختلف سنگ تهیه می شوند . از سنگ پلاک برای روکار ، فرش کف ، قرنیز اطراف اتاق ، درپوش روی دیوارها ؛ پله ها ، اِزاره ، مسنی ، کف پنجره ، حوض ، باغچه بندی و غیره استفاده می شود .
قوس های سنگی
درمحل هایی مانند کوهستان ها که سنگ زیاد است ، در ساختمان هایی که ساخته می شوند بیشتر از مصالح موجود استفاده می گردد . بنابراین دیوارها را از سنگ می سازند و به جای نعل درگاه از قوس های سنگی استفاده می کنند .درجاده سازی چون بیشتر جاده ها از بین کوه ها عبور می کنند و آماده کردن سنگ بسیار راحت است بنابراین پل ها و دیوارهای محافظ کنارجاده را از سنگ های حاصل می سازند .
طریقه عمل :
قاعده ساخت قوس های سنگی با آجری تفاوتی ندارد . اول قالب گچی یا چوبی ار ساخته در محل قوس قرار می دهند ، سپس از طرفین قالب ، کار را شروع می کنند . سنگ این قوس ها را از اندازه های مختلف انتخاب می نمایند . ابتدا سنگ هایی را که با کارگر کمتری آماده برای نصب روی قوس می شوند انتخاب کرده و به کوتاه و بلندی و ضخامت های کم و زیاد آن اهمیتی نمی دهند و به طریق سنگ در هم به کار می برند .
سپس سنگ هایی را تراشیده ، فرم می دهند و به کار می برند . برای این که زیر پایه های قوس محکم تر باشد و نیروی قوس بتواند به تمام دیوار انتقال پیداکند دوعدد سنگ با سطح بیشتری در زیر پایه های قوس قرار می دهند که این سنگ ها به نام سنگ پاکار معروف است .
در انتهای قوس ، سنگی به طور ساده یا به طریق برجسته به نام سنگ تاج یا تیزه قوس قرار می دهند که قوس از دوطرف به این سنگ خاتمه پیدا می کند . دوطرف قوس که بین پاکار و سنگ تاج است به نام کوهنال معروف است .
در پوشش یک تکه ساده ، دودیوار ، طرفین فضای باز به اندازه ای که بتوان از سنگ های یک تکه استفاده نمود می سازند وسنگ درپوش را روی آن قرار می دهند . این نوع درپوش معمولاً برای پُل سازی در جاده ها به کار می رود .
درپوش قوچ بند
در آجرکاری و یا سنگ کاری اگر محلی وجود داشته باشد که بتوانند دو تکه سنگ و یا دوعدد آجر را طوری قرار دهند که دو پای آجر یا سنگ روی پاکار باشد وطرف دیگر سنگ ها یا آجرها به هم چسبیده باشند و فضایی را از بالا ببندند ، این حالت را حالت قوچ بند می گویند .
در زمان های قدیم دو آجررا به این حالت ، روی سر دودکش ها قرار می دادند تا آب باران داخل دودکش نشود .